HCA - pytania i odpowiedzi
Na
stronie
Internetowej
Duńskiego
Centrum
H.C.Andersena
publikowana
jest
lista
pytań
i
odpowiedzi
dotyczących
osoby
HCA.
Autorem
listy
jest
Lars
Bo
Jensen,
który
we
współpracy
z
Johanem
de
Myliusem,
Solveig
Brunholm
i
Muzeum
Miasta
Odense
(Odense
Bys
Museer)
opracował
ją
dla
nieistniejącej
już
strony
internetowej
www.hca2005.dk.
Lista
nosiła
tytuł
Q&A
(questions
and
answers
-
pytania
i
odpowiedzi).
Większa
część
pytań
została
sformułowana
przez
Mikkela
Stjernberga (HCA2005). Kilka pytań zostało dodanych później przez odwiedzających wymienioną stronę. (Lars Bo Jensen 13.03.2006)
Czy HCA był synem króla?
Nie.
Ta
miła
historyjka
pojawiała
się
wielokrotnie
w
różnych
publikacjach.
Pomysł
o
królewskim
pochodzeniu
HCA
jest
jednak
stanowczo
odrzucany
przez
wszystkich, którzy są w posiadaniu głębszej wiedzy na temat HCA i / albo duńskiego domu królewskiego.
Jakiego wzrostu był H.C. Andersen?
185 cm.
Ile ważył?
Tego nie wiemy, ale wiemy, że był szczupły!
Jaki kolor miały jego oczy?
Najbliższe określenie, to szaroniebieskie, ciemne. To, na co inni zwracali przedewszystkim uwagę, to duży nos i głęboko osadzone małe oczy.
Czy pił alkohol?
Wszystko,
ale
z
umiarem,
piwo,
wino,
portvin.
Sam
nie
podkreśla
szczególnego
zamiłowania
do
określonego
trunku,
dlatego
trudno
odpowiedzieć
na
to
pytanie.
Pisał z dużym zachwytem o piwie produkowanym w browarze Albani w Odense (w liście z 15/7 1847 do Doroty Melchior):
"
Tu
w
Bregentved
podają
"piwo-Albani",
jest
chyba
z
Odense,
ale
sprowadzone
z
Kopenhagi,
sądzę,
że
z
dużej
Wyprzedaży-Piwa
na
ulicy
Larslaistræde.
Hrabina
i
ja
pijemy
to
piwo,
i
brakuje
mi
słów
na
wyrażenie
mojego
zachwytu
tym
napojem,
nie
jest
tak
mocne
jak
porter,
który
pije
panienka
Anna,
nie
ma
też
smaku
spirytusu, które jest w bawarskim piwie, ...
"
Czy nosił perukę?
Nie - ale miał kręcone włosy.
Czy miał sztuczną szczękę?
Tak.
Otrzymał
nową
szczękę
18.
marca
1873.
Ostatni
ząb
stracił
19.
stycznia
po
wielu
latach
spędzonych
w
towarzystwie
okropnego
bulu
zębów.
Baśń
“
Tante
Tandpine”
z 1872 traktuje zarówno o bółu zębów jak i o sztucznej szczęce.
Jaki numer miały jego buty?
Prawidła do butów HCA mają 33 cm długości (obiekt muzealny w Domu H.C. Andersena w Odense), co odpowiada butom z numerem pomiędzy 47 i 50.
Czy miał odciski?
Tak.
W
dzienniku
z
podróży
po
Włoszech
(piątek
7.
marca
1833)
pisze
o
wycieczce:”
Moje
buty,
które
skurczyły
się
pod
wpływem
wody
z
jeziora,
są
o
wiele
za
ciasne, moje odciski - oj, to była prawdziwa tortura, a przecież musiałem iść naprzód
!"
Czy bał się wody?
Nie. HCA naukę pływania rozpoczął w 1838.
Czego nie lubił najbardziej?
Ognia, pożaru i małostkowości.
Które kraje odwiedzał najchętniej?
Włochy, Niemcy, Francję, Szwajcarię i Szwecję.
Jakich pisarzy czytał?
HCA
czytał
bardzo
dużo,
zarówno
duńskich
jak
i
zagranicznych
autorów.
Byłoby
łatwiej
odpowiedzieć
na
pytanie
czego
nie
czytał.
A
więc
już
jako
dziecko
czytał
Holberga,
potem,
w
związku
ze
swoim
wykształceniem,
czytał
klasycznych
autorów,
np.
Horacjusza
i
Arystofanesa.
Pomiędzy
jego
najważniejszymi,
wczesnymi
literackimi
źródłami
inspiracji
i
wzorów
twórczych
znajdują
się
przedewszystkim:
Anglicy
-
Walter
Scott
i
William
Shakespeare;
Niemcy
-
E.T.A.Hoffmann,
Heinrich
Heine,
Jean
Paul,
Ludwig
Tieck,
Adelbert
von
Chamisso
i
Johann
Wolfgang
Goethe.
Wśród
duńskich
twórców
literatury
należy
wymienić
Adama
Oehlenschlägera
i
Steena Steensena Blichera.
Ponad
to
należy
wymienić
cały
szereg
twórców,
którzy
odegrali
szczególną
rolę
w
rozwoju
talentu
HCA,
są
to
m.in.
Anglicy
-
lord
Byron,
Charles
Dickens
i
kapitan
Marryat;
Francuzi
-
Alfred
de
Vigny
i
Alexandre
Dumas
starszy;
Szwedzi
-
Fredrika
Bremer,
Atterbom
i
Bellman
oraz
Duńczycy
-
Hans
Adolph
Brorson,
Jens
Baggesen,
Christian
Winther,
Carsten
Hauch,
Henrik
Hertz,
Johan
Ludvig
Heiberg,
Frederik
Paludan-Müller,
Carl
Bagger,
Carl
Bernhard,
B.S.
Ingemann,
Thomasine
Gyllembourg, Søren Kierkegaard i inni.
Jaki typ muzyki lubił najbardziej?
Szczególnie interesowała go opera.
Jakich kompozytorów znał osobiście?
Duńscy, alfabetycznie:
Bredal, Ivar Fr. (1800-64)
Gade, Niels W. (1817-90)
Glæser, Franz(1798-1861)
Hammerich, Asger (1843-1923)
Hartmann, J.P.E. (1805-1900)
Heise, Peter (1830-79)
Helsted, Edvard ( 1816-1900)
Holm, Vilhelm (1820-86)
Horneman, C.F.E. (1840-1906)
Kuhlau, Fr. (1786-1832)
Liebmann, Axel (1849-76)
Lumbye, H.C. (181&74)
Matthison-Hansen, Gottfred (1832–1909)
Paulli, H.S. (1810–91)
Rung, Henrik (1807–71)
Weyse, C.E.F. (1774-1842)
Zagraniczni, alfabetycznie:
Brahms, Johanes (1833-97, Niemcy)
Cherubini, Luigi (1760-1842, Włochy-Francja)
Dreyschock, Aleksander ( 1818-69, Czechy)
Grig, Edvard (1843-1907, Norwegia)
Henselt, Adolf (1814-89,Niemcy)
Hgg, J.A. (1850-1928, Szwecja)
Jesephson, Jacob Axel ( 1818-80, Szwecja)
Kalkbrenner, Friedrich (1788-1849, Niemcy-Francja)
Lachner, Ignaz(1807-95, Niemcy)
Lindblad, Adolf Fredrik ( 1801-78, Szwecja)
Liszt, Franz ( 1811-86, Węgry)
Mandelssohn-Bartholdy, Felix (1809-47, Niemcy)
Mayerbeer, Giacomo (1791-1864, Niemcy-Francja)
Rossini, Giacomo (1792-1868, Włochy)
Schmitt, Aloys (1788-1866, Niemcy)
Schumann, Robert (1810-56, Niemcy)
Spohr, Ludwig (1784-1859, Niemcy)
Verhulst, J.J.H. (1816-91, Holandia)
Wagner, Richard (1813-83, Niemcy)
Weber, Carl Maria (1786-1826, Niemcy)
Jakimi politykami był zafascynowany (ewent. znał osobiście)?
H.C.
Andersen
był,
podobnie
jak
wielu
w
jego
czasie,
zafascynowany
Napoleonem
Bonaparte
(1769-1821).
Znał
i
cenił
(gehejmestatsminister)
hrabiego
Conrada
Rantzau-Breitenburga
(1773-1845),
który
przyczynił
się
do
tego,
że
H.C.
Andersen
zgodnie
z
królewską
rezolucją
otrzymał
roczne
stypendium
w
wysokości
400
rigsdali
(dukatów).
H.C.
Andersen
odwiedzał
hrabiego
wiele
razy
w
jego
zamku
Breitenburg,
i
zadedykował
mu
rozdział
o
Włoszech
w
książce
z
podróży
“
En
Digters
Bazar”
(1842).
Podziwiał
też
przyjaciela
z
dzieciństwa,
Orlę
Lehmanna
(1810-70),
który
stał
się
wybitnym
liberalnym
politykiem
oraz
króla
Christiana
VIII.
(1786-
1848, panował od 3.12.1839 do 20.02.1848).
Jaki był jego stosunek do kolei żelaznej?
HCA
był
jednym
z
pierwszych,
którzy
zdecydowali
się
na
podróż
pociągiem
(10.
listopada
1840,
z
Magdeburga
do
Lipska).
Pisał
o
tym
przeżyciu
(w
opisie
podróży
En Digters Bazar, rozdział "Jernbanen" (Kolej żelazna), 1842) i od tego momentu stał się wiernym użytkownikiem kolei żelaznej.
Jaki był jego stosunek do techniki?
HCA
był
bardzo
zainteresowany
rozwojem
techniki.
Był
zafascynowany
nowymi
odkryciami,
takimi
jak
jak
kolej
żelazna,
telegraf
czy
fotografia,
był
jednym
z
pierwszych, którzy gotowi byli na wypróbowanie wszystkiego:
"
Codziennie
trochę
kłócę
się
z
Ingemannem
o
to,
jakie
znaczenie
mają
wynalazki,
ponieważ
on
stawia
poezję
o
wiele
wyżej
niż
naukę,
a
ja,
przeciwnie.
On
przyznaje,
że
nasz
czas
jest
wielkim
czasem
odkrywców,
ale
że
dotyczy
to
tylko
tego,
co
mechaniczne,
tego
co
materialne,
i
że
to
właśnie
panoszy
się
wszędzie;
ja
traktuję
to
(co
techniczne)
jako
konieczne
nośniki
tego,
co
duchowe,
wielkie
konary,
na
których
poezja
może
umieścić
swój
kwiat.
"
(z
listu
do
Henrietty
Wulff,
5.
czerwca)
Jaki był jego stosunek do fotografii -
techniki rejestrowania obrazu odkrytej w czasie jego życia?
Duży podziw. Był fotografowany wiele razy w czasie swojego życia.
Czy potrafił jeździć na rowerze?
Nie. Roweru nie wynaleziono jeszcze, jako powszechnego środka transportu w czasie życia HCA, dlatego nie mógł próbować jazdy na rowerze.
Czy potrafił jeżdzić konno?
Tak,
m.in.
jechał
konno
24.
lutego
1834
na
Vezuwiusz
w
towarzystwie
Henrika
Hertza.
Dosiadał
konia
także
w
czasie
podróży
po
Szwajcarii
w
1855
i
w
Maroku
w
1862.
Jaką porę roku lubił najbardziej?
Najbardziej
lubił
lato,
podobnie
jak
większość
ludzi,
ale
potrafił
dostrzec
piękno
we
wszystkich
porach
roku.
Jesień
ze
swoimi
płonącymi
kolorami,
tuż
przed
zimowym, przypominającym śmierć stanem, odbierał jako szczególnie poetycką.
Czy był człowiekiem typu -A, czy -B?
Nie
można
jednoznacznie
odpowiedzieć
na
to
pytanie.
Potrafił
wstać
o
2
w
nocy,
aby
zdążyć
na
dyliżans,
i
był
w
stanie
pracować
do
późna
w
nocy.
Przede
wszystkim należy podkreślić, że był bardzo energiczny, posiadał ogromną wolę życia. Kiedy trzeba było wstawać z łóżka, wstawał.
Czy lubił przygotowywać jedzenie?
Tego
po
prostu
nie
robił.
Zawsze
jadł
jako
lokator
w
domach,
w
których
wynajmował
pokój/pokoje,
w
hotelach,
restauracjach
i
jako
gość.
Ponad
dziewięć
lat
życia
spędził
w
podróżach,
w
Kopenhadze
często
zmieniał
adresy,
mieszkał
w
hotelu
albo
w
wynajętych
pokojach,
nigdy
nie
miał
wlasnego
mieszkania.
Nie
miał
nawet
własnego łóżka (łóżko kupił sobie dopiero kilka lat przed śmiercią).
Czy był leniwy?
Nie! H.C. Andersen podróżował przez życie i po świecie pełen fantastycznej energii. Był również bardzo produktywny artystycznie.
Czy był dużym dzieckiem?
Tak,
ale
nie
był
dziecinny.
Rozumiał
dzieci
lepiej
niż
większość
dorosłych,
i
przez
człe
życie
nie
opuszczała
go
fantazja.
W
takim
sensie
posiadał
duszę
dziecka.
Większość
tego,
co
napisał
jest
kierowana
do
dorosłego
czytelnika,
nawet
to,
co
także
przeznaczone
jest
dla
dzieci.
Jego
twórczość
traktuje
w
najwyższym
stopniu
problemy "dorosłych".
Czy miał rodzeństwo, i jakie były jego losy?
Miał
starszą
przyrodnią
siostrę,
która
miała
na
imię
Karen
Marie
(u.
22.
września
1799).
Wychowywana
przez
babcię
H.C.
Andersena,
po
zamążpójściu
matki
HCA,
Karen
Marie
zostaje
przekazana
na
wychowanie
poza
rodziną.
Jako
"ślepy
pasażer"
jedzie
do
Kopenhagi
w
listopadzie
1822,
aby
odwiedzić
HCA,
który
w
tym
czasie
był już w szkole w Slagelse. Karen Marie zarabia w Kopenhadze na praniu ludziom bielizny. Odwiedza HCA jeden raz w 1842, umiera 18. listopada 1846
Czy lubił dzieci?
Tak,
bardzo
lubił
dzieci.
Jego
szczególne
rozumienie
dziecięcego
pojmowania
świata
jest
widoczne
w
jego
baśniach.
Unikał
fizycznego
kontaktu
z
dziećmi,
nie
chciał,
aby
siedziały
mu
na
kolanach,
kiedy
czytał,
albo
opowiadał
baśnie.
Cytat
z
listu,
który
H.C.Andersen
napisał
do
małej
Charlotty
(Charlotte
Melchior
1871-
1926)
23.
kwietnia
1875,
pokazuje
w
pewnym
stopniu,
jak
żywo
i
dziecinnie
zwracał
się
do
dzieci:
"Tu
w
Kopenhadze
spadł
grad
wielkości
główek
kapusty,
Her
i
Kjøbenhavn
faldt
Hagel
så
store
som
Kaalhoveder,
i
śnieg
pruszył
tak,
że
pomyślałem:
Teraz
Charlotte
skubie
te
wszystkie
białe
kury
i
Køge
i
posyła
je
w
górę
do
chmur,
i
piórka
mogą
sypać
na
Høibroplads,
Nyhavn,
i
gdzie
tam
mieszkają
ludzie,
którzy
myślą
o
Charlocie."
(Bille
og
Bøgh:
Listy
od
H.C.
Andersen,
Aschehoug
2000, s. 921). List jest podpisany "Twój przyjaciel H.C. Andersen".
Czy dzieci go lubiły?
Tak.
Baśń
Den
lille
Idas
Blomster
(Kwiaty
małej
Idy),
w
której
młody
student
opowiada
małej
Idzie,
jest
znaczące
dla
tego
rozumienia
i
ciepła,
które
istniało
pomiędzy
H.C.
Andersenem
i
wieloma
z
tych
dzieci,
które
znał.
Dzieci
bardzo
lubiły
słuchać
opowiadajacego
Andersena
i
patrzeć
jak
robi
dla
nich
papierowe
wycinanki.
Wykonywał
też
całe
książki
z
obrazkami
dla
dzieci
(m.in.
dla
Rigmor,
Astrid
i
Christine
Stampe,
Hans
Christian
Ørsted
(wnuk
fizyka
H.C.
Ørsteda),
Agnety Lind, Marie Henriques i Charlotty Melchior).
Czy uprawiał jakiś sport?
Nie
uprawiano
w
tym
czasie
sportu.
Życie
było
w
mniejszym
stopniu
"siedzące",
bo
nie
dysponowano
tym,i
wszystkimi
środkami
pomocniczymi,
jakie
są
do
dyspozycji
dzisiaj.
Andersen
był
bardzo
aktywnym
człowiekiem,
który
m.in.
wędrował
wiele
w
czasie
swoich
podróży,
i
także
potrafił
przemierzać
pieszo
wiele
kilometrów w Danii - np. z Kopenhagi do Slagelse 5. stycznia 1823!
Czy H.C. Andersen był przyjacielem kobiet?
I
tak
i
nie.
Nigdy
nie
rozbudził
wzajemnego
miłosnego
uczucia
u
żadnej
kobiety.
Był
fajtłapą
i
trochę
niepewnym
czlowiekiem.
Tak
niepewnym,
że
niektórzy
posądzali
go
o
homoseksualizm.
Spotkał
kilka
kobiet,
które
traktowały
go
jako
pociągającego
mężczyznę.
Podczas
podróży
po
półwyspie
Jylland
w
1830
pisze
w
liście
do
swojego
przyjaciela
Edwarda
Collina,
że:
"...
ta
kobieta,
która
przyszłaby
sama
do
mnie
i
oświadczyła
miłość,
straciłaby
w
moich
oczach,
nie
podobają
mi
się specjalnie te egzaltowane damy, pomimo, że krążą dookoła mnie.
"
Był
szanowany
przez
wiele
lat
swojego
życia
jako
wielki,
pełen
sukcesu,
twórca.
Np.
w
liście
do
Edvarda
Collina
(1835)
opowiada,
że
te
młode
damy,
które
wszystkie czytały o Larze i Flaminii w jego przełomowej powieści Improvisatoren (Improwizator), "gromadzą się dookoła poety
".
W
1845
był
gościem
Fr.
Wilhelma
IV.
af
Preussen.
Johan
de
Mylius
w
swojej
biografii
“
H.C.
Andersens
liv.
Dag
for
dag.”
(Aschehoug
1998),
pod
rokim
1845,
17.
grudnia
pisze,
że
"H.C.
Andersen
jest
wielkim
magnesem
w
berlińskim
życiu
towarzyskim
-
i
on
sam
o
tym
dobrze
wie
i
bardzo
się
ceni.
Wielu
artystów
i
osobistości związanych z kulturą zapraszało gości aby spotkać HCA, ale on nie pojawiał się."
Czy H.C. Andersen napisał baśń albo wiersz o wietrze północy?
W
baśni
“
Paradisets
Have
"
(
Rajski
ogród
)
(z
Eventyr,
fortalte
for
Børn,
2.
række,
2.
hæfte
1839)
wystepuje
zarówno
wiatr
północny,
wschodni,
optræder
både
norden-, østen, południowy i zachodni.
Co H.C.Andersen sądził o swoim wyglądzie?
W
wierszu
"Aftenen"
(Wieczór)
z
1827
(H.C.
Andersen.
Samlede
Digte,
s.
82-83),
HCA
pisze
o
sobie
jako
o
"długim
człowieku",
o
"bladej
twarzy",
z
"nosem
wielkim
jak armata", z "małymi oczkami jak zielone groszki", i dalej pisze o sobie jako "szaleńcu, kochanku albo poecie".
H.C. Andersen jest znany jako "Den fynske nattergal -
Słowik Fionii", ale co śpiewał jako dziecko?
H.C.
Andersen
głównie
improwizował
swoje
pieśni,
zarówno
tekst
jak
i
melodię.
Jego
pierwsze
spotkanie
z
poezją
miało
miejsce
u
sąsiadki
z
naprzeciwka
(ulica
Munkemøllestræde)
pani
Bunkeflod,
której
zmarły
mąż,
pastor
Hans
Christian
Bunkeflod,
m.in.
napisał
kilka
dowcinych
tekstów.
H.C.Andersen
śpiewał
u
pani
Bunkeflod, ale czy śpiewał teksty napisane przez jej męża, nie wiadomo.
W
teatrze
Odense
HCA
widział
w
1813
romantyczno-komiczną
operę
Ferdinanda
Kauersa
Das
Donauweibchen.
Zaczął
śpiewać
melodie
z
Das
Donauweibchen
ze
swoimi
własnymi
tekstami,
na
które
składała
się
mieszanka
duńskich
i
niemieckich
wyrazów.Póżniej
nauczył
się
tekstów,
ale
używał
własnych
melodii.
Kiedy
przybył
do
Kopenhagi
aby
znależć
szczęście,
odwiedził
tancerkę
baletową
Anne
Margrethe
Schall
i
odegrał
fragmenty
kobiecej
roli
z
pieśni
Cendrillon
lub
Den
lille
grønne
Sko
(Mały,
zielony
bucik),
który
widział
dwa
razy
w
teatrze
w
Odense.
Nigdy
nie
czytał
tekstu,
dlatego
improwizował
tekst
i
melodię.
Tańczył
w
skarpetkach
i
używał
cylindra
jako
tamburyny.
Występo
n
ie
zakończył
się
sukcesem
....
Jako
dorosły
śpiewał
od
czasu
do
czasu
nastepujące
pieśni,
sam
albo
z
publicznością,
przy akompaniamencie pianina:
Barcarolen z pieśni 'Marie' Hérolda
Kong Christian (Król Christian)
Te voglio bene assaje (napolitańska pieśń ludowa)
Kong Frederik den Sjette (Danmark, deiligst Vang og Vænge)
Lille Viggo (Mały Viggo)
Gurre
Do trzech ostatnich H.C.Andersen napisał teksty. Te voglio, Kong Frederik den Sjette i Gurre nazywał "soimi paradnymi rumakami" (Dzienniki II, s. 195).
Jakie było znaczenie H.C. Andersena dla całego świata, i szczególnie dla Danii?
Trudno
odpowiedzieć
na
to
pytanie
nie
zapisując
wielu
stron
papieru.
To,
co
należy
podkreślić
przede
wszystkkim,
to
fakt,
że
HCA
jest
najbardziej
znanym
na
świecie
twórcą
literatury,
(tylko
Biblia
jest
tłumaczona
na
więcej
języków).
HCA
jest
czytany
przez
wszystkie
chińskie
dzieci
w
szkołach,
i
ogólnie
biorąc
jest
bardzo
znany i ceniony w Chinach i Japonii.
Można
powiedzieć,
że
podobnie
jak
filozof
Søren
Aabye
Kierkegaard
(1813-1855),
HCA
potrafi
coś
szczególnego
-
przemienić
myśl
w
opowiadanie.
W
specjalny
nordycki,
melancholijny
i
równocześnie
dowcipny
sposób.
Jego
baśnie
są
filozoficzne,
i
równocześnie
są
opowiedziane
z
fantastyczną
radością
opowiadania,
tryskające fantazją, pięknym i wyrafinowanym językiem.
W
odróżnieniu
np.
od
filozofii
francuskiej,
której
nie
wolno
być
zabawną,
gdzie
baśnie
opowiadają
mity
w
większym
stopniu
niż
filozofują,
i
oczywiście
są
pozbawione
fnezjii
Andersena.
Baśnie
HCA
także
potrafią
coś
szczególnego
-
potrafią
przemawiać
w
tym
samym
czasie
do
dzieci
i
do
dorosłych,
dzięki
wielu
warstwom tekstu.
Jaki był jako człowiek?
Był
szczodry.
Obawiał
się
ognia
i
pożaru.
Mia
kilka
zmartwień,
ale
decydował
się
mimo
to
całkiem
odważnie
podróżować
poświecie.
Podróże
łączyły
się
w
tym
czasie
z
wieloma
niebezpieczeństwami.
Cała
jego
kariera
w
pierwszym
okresie
wymagała
wielkiej
odwagi.
Mając
14
lat
wybrał
się
do
Kopenhagi
nie
mając
ani
pieniędzy
ani kontaktów.
Był
próżny
i
w
takim
stopniu
przewrażliwony,
że
jego
otoczenie
(szczególnie
członkowie
tej
trochę
"suchej"
rodziny
Collin)
odbierało
go
czasami
jako
śmiesznego
i
nie
do
zniesienia.
Nie
miało
to
znaczenia
w
kontaktach
z
bardziej
kosmopolityczną
rodziną
Melchiorów
i
innymi
"otwartymi
duchami",
jak
np.
H.C.
Ørsted,
B.S.
Ingemann, Bertel Thorvaldsen, Bjørnstjerne Bjørnson i in.
Ile języków znał H.C.Andersen?
Oczywiście
poza
duńskim
radził
sobie
całkiem
nieźle
z
niemieckim.
Poza
tym
mówił
trochę
po
włosku,
francusku
i
angielsku.
Trudno
ocenić
w
jakim
stopniu
posługiwał
się
tymi
językami,
jego
niemiecki
był
dobry,
ale
z
błędami,
które
były
odbierane
jako
urokliwe,
a
nie
irytujące.
Przez
całe
życie
utrzymywał
ogromnie
wiele niemieckich kontaktów, był więc zmuszony do używania tego języka. Jego francuski był także dosyć dobry, angielski natomiast był okropny.